Introductie nederzettingen

Gegevens over nederzettingen in het oude Egypte zijn schaars, hoewel er met de ontwikkeling van huidige technieken steeds meer onderzoek plaatsvindt naar nederzettingspatronen. Geografische informatiesystemen, satelietbeelden, remote sensing en geofysische technieken zijn moderne onderzoeksmethoden om, naast de traditionele archeologische technieken en onderzoek vanuit andere wetenschappelijke disciplines, een landschap beter in beeld te brengen. In Egypte wordt er ook aan de weg getimmerd om via dit soort onderzoeken meer informatie te krijgen over oude nederzettingen.

Water vormde het centrale element in de opkomst van nederzettingen, overal in de wereld. In Egypte was dat de rivier de Nijl, de langste rivier ter wereld. Vanuit Soedan, waar de twee takken van de rivier samenkomen, stroomt de Nijl Egypte binnen. De Nijl als bron van het leven betekende voor de oude Egyptenaren eten, drinken en handel. De rivier had grote invloed op leven en werk, maar ook op de religieuze beleving. Dat is terug te zien in de graven, de tempels, huizen en de immense hoeveelheid archeologisch materiaal wat is teruggevonden rond de oude nederzettingen. Wetenschappers hebben op basis van alle vondsten een tijdslijn kunnen maken en we weten dan ook globaal welke nederzettingen er zijn geweest, waar ze gelegen waren en in welke tijd de betreffende plaatsen een rol speelden.

Het is dus niet verbazend dat de eerste nederzettingen in het oude Egypte aan de Nijl ontstonden, de ideale plek om te jagen, vissen en het verzamelen van wilde planten. Ieder jaar bracht de overstroming weer nieuw leven met zich mee. De dikke laag slib die achterbleef na een overstroming was erg vruchtbaar en zeer geschikt voor landbouw. Hoewel de intensiteit van de overstroming nog weleens wisselde, vormde de Nijl dus in feite de levensader van het land. Al lang voordat de dynastieke periode begon, vestigden zich aan de oevers allerlei culturen, ontwikkelde de bevolking zich en dreven mensen handel met elkaar. Zoals in alle culturen vormden de jagers en verzamelaars de eerste bewoners. Op den duur verbleven groepjes mensen op een vaste plek. Dit waren in feite de eerste boeren die op een meer gerichte en meer efficiënte manier in leven probeerden te blijven. Zij hadden al gauw in de gaten dat zij de vruchtbare Nijl-grond goed konden gebruiken om gewassen op te verbouwen. De natuurlijk omgeving vormde een ideaal kader waarbinnen een bepaalde nederzetting verrees; een gecentreerde plek waar mensen samenwerkten en leefden. Deze nederzettingen worden in de literatuur vaak aangeduid met een ‘stad’.

Egyptische nederzettingen hadden echter niet het stedelijk karakter zoals wij nu voor ogen hebben. We moeten daarbij meer denken aan een gebied waar plattelandsbewoners huisden, bestaande uit grotere en kleinere plaatsen. Naar schatting werden die bevolkt door circa 100.000 tot 200.000 personen. Op provinciaal niveau waren dit kleine gemeenschappen. Grotere plaatsen (steden) werden bevolkt door zo’n 20.000 tot 40.000 mensen. Wetenschappers denken dat uiteindelijk de totale populatie gedurende de dynastieke periode zo tussen de 2 en 4 miljoen mensen moet hebben gelegen.

In een stad waren huizen, paleizen, een tempel, opslagruimtes, graanschuren, winkels en lokale markten te vinden. De bevolking bestond uit boeren en herders, maar ook kunstenaars, schrijvers, priesters, handelaren, maar ook bewakers, soldaten waren in grote steden gelegerd. Farao’s en hoge ambtenaren bezaten, in of in de buurt van de stad. eigen domeinen en beschikten over eigen werklieden.

De verstedelijking langs de Nijl leidde uiteindelijk naar een politieke transformatie waaruit een eenwording ontstond, een theocratische dynastie, de 1e dynastie van het oude Egypte (ca. 3200 v. Chr.).

Bewoners die wat arbeid betreft niet afhankelijk waren van de farao, bijvoorbeeld boeren of ander arbeiders, leefden vaak buiten de stad in zogenaamde kleinere satellietsteden. Deze stadjes beschikten normaal gesproken over een eigen bestuurlijk orgaan, weliswaar behorend bij een landelijk district. Dit district was verantwoording schuldig aan de staat. Een tempel speelde bijna altijd een hoofdrol in dergelijke districten. Opbrengsten, bijvoorbeeld de oogst van het gewas, werden gedwongen aan de tempel afgedragen.

Kortom, nederzettingen konden uitgroeien naar centrale machtsbolwerken met een belangrijke rol voor de tempel, landelijk gedomineerd door een farao met een staatsideologie. Dit waren de leidende instituties. Hierop dreef het economisch en wettelijk systeem. De bevolking diende zich, links of rechtsom, te schikken in dit systeem.

Deze serie artikelen geeft een overzicht van belangrijke nederzettingen, plaatsen die een toonaangevende rol hebben gespeeld in de (ontstaans-) geschiedenis van het land, gedurende de predynastieke en dynastieke periode (ca. 3800 – 30 v. Chr).