Geografie in relatie tot iconologie

De rivier met een lengte van circa 6800 kilometer, vindt zijn oorsprong in Ethiopië waar in het Tanameer de bron van de Blauwe Nijl te vinden is. Op de grens van Oeganda en Tanzania stroomt de Kagera (Alexandernijl) die in het Vicoriameer uitmondt en heet dan de Victorianijl. Via de Albertnijl en de Bergnijl stroomt de rivier over de moerassen van Soedan, waar de rivier ter hoogte van het Nomeer met ' Witte Nijl' wordt aangeduid. Bij Khartoem vloeien de Blauwe en Witte Nijl samen en baant zich, door de vallei, een weg naar het noorden. Zij mondt uiteindelijk uit in de mediterraanse zee. In het zuiden van Egypte, in feite tussen Khartoem en Aswan is de rivier smaller en daar bevinden zich zes clusters van rotsblokken, cataracten genoemd, waardoor er stroomversnellingen ontstaan die navigatie belemmeren. De oorspronkelijke, oude grens van Egypte bevond zich bij het eerste cataract, ten zuiden van het eiland Elephantine, dat deel uitmaakt van de stad Aswan. Aan iedere kant van deze zandstenen vallei waren enige velden waarop gewassen werden verbouwd, maar dat niet alleen. Het gebied ten zuiden van Elephantine was rijk aan kostbare delfstoffen. Om die reden schoof de grens ook meer naar het zuiden op gedurende het Midden- en het Nieuwe Rijk. Deze regio stond bekend als Nubië oftewel het Gouden Land.

Stroomafwaarts tussen Luxor en de Fajoem wordt de Nijlvallei (hier van kalksteen) breder en vruchtbaarder. In het midden van Egypte was ooit een parallelle rivier te vinden tussen Assioet en de Fajoem. Velden en akkers strekten zich uit langs de oevers, maar het meest vruchtbare deel lag in het noorden van Egypte. Bij Caïro wordt de vallei veel breder. Vroeger had dit Delta-gebied zes vertakkingen die uitmonden in de Middellandse Zee, nu nog maar twee: een bij Rossetta in het westen, de andere bij Damietta in het oosten.

Kenmerkend voor Egypte is de scherpe afscheiding tussen het vruchtbare land langs de rivier en de woestijn die daar direct achter ligt. Ook de oude Egyptenaren zagen dit en typeerden duidelijk de verschillende gebieden. De woestijn noemde zij het Rode Land, naar de kleur van het zand wat tevens werd geassocieerd met dood, geesten en wilde dieren. Het vruchtbare deel rondom de Nijl werd het Zwarte Land genoemd, refererend aan de kleur van het zeer voedingsstofrijke slib afkomstig uit de Nijl. Het was het gebied dat men associeerde met nieuw leven.

Door langdurige regenval in Ethiopië en Oeganda overstroomde de Nijlvallei jaarlijks wat een dikke, modderige en zeer vruchtbare laag slib met zich meebracht. Hoe belangrijk dit was voor de oude Egyptenaren werd maar al te duidelijk als de regen verstek liet gaan. Men kon dan weinig verbouwen op de belendende akkertjes en honger viel de bevolking ten deel. Dat betekende dus een regelrechte ramp.

De jaarlijkse overstroming werd derhalve gezien als een goddelijke gift, afkomstig uit de onderwereld. De godheid Hapy was de personificatie van de jaarlijkse overstroming. Hij werd sterk geassocieerd met de Nijl en was degene waarvan werd verondersteld dat hij overstroming en vruchtbaarheid in balans hield. In gespannen afwachting keek men dus uit naar het moment en mate van overstroming. Laat in juni bereikte de rivier het eerste cataract en in september het meest noordelijke deel. Daarna nam de waterstand geleidelijk weer af en bereikte rond april het laagste niveau. In de tijd dat de velden overstroomden konden de boeren weinig beginnen maar werden dan door de farao’s voor grote bouwprojecten ingeschakeld. Als het water zich wat meer terugtrok, konden er gewassen worden geplant en kon er worden gezaaid. Na de oogst deed de hete zon zijn werk. Het land droogde uit, brak en was daardoor weer voorbereid voor de volgende overstroming.

De oude Egyptenaren ontdekten al snel hoe zij door middel van irrigatie op andere, meer droge plekken konden verbouwen en ook bijvoorbeeld tuinen konden aanleggen. Zij groeven kanalen en bouwden dijkjes. De manier waarop men op grotere schaal water verplaatste is her en der in graven afgebeeld. Hier werden vanaf het Nieuwe Rijk shadoefs voor gebruikt. Dit zijn hefbomen met een tegenwicht en een emmer om water over te scheppen. Voorbeeld https://www.youtube.com/watch?v=aEK6PT7K8OM

Het onderscheid tussen het Zwarte Land en het Rode Land was dus ook visueel duidelijk waar te nemen. Een ander heel belangrijk, maar meer iconografisch onderscheid dat de oude Egyptenaren maakten was tussen het noorden en het zuiden van het land. Het vochtige noorden werd aangeduid met Beneden-Egypte, het warme zuiden met Boven-Egypte. Farao’s droegen een witte kroon (Beneden-Egypte), een rode (Boven-Egypte) of een gecombineerde kroon refererend aan beide gebieden. Egypte werd tijdens de dynastieke periode beschouwd als twee afzonderlijke landen die tijdens de Eerste dynastie (3100-2686 v. Chr.) waren samengevoegd.

Beide landen werden tevens geassocieerd met specifieke godinnen: Wadjet voor het noorden en Nechbet voor het zuiden. De symbolen van het noorden waren de bij en de papyrusplant van het zuiden was het de zegge-plant.