Rondom de begrafenis van een overledene in het oude Egypte vonden allerlei rituelen plaats.
Veel van de rituele handelingen vinden we terug op de wanden in graven en kapelletjes. Een voorbeeld hiervan is het mondopeningsritueel, een ceremonie om de doden en hun grafbeelden tot leven te wekken. Sommige rituelen zijn beschreven in diverse teksten die we op de wanden en op andere voorwerpen terugvinden. Een van de meest fundamentele rituelen die is beschreven, is de offerformule (Htp di nswt), een soort standaard gebed dat werd gebruikt om offergaven te vragen met als doel de overledene te onderhouden in het hiernamaals.
Begrafenisrituelen veranderden in de loop van de tijd nogal eens en ook de elementen die daarvan onderdeel uitmaakten, waren aan verandering onderhevig. Een element dat tijdens het Middenrijk bij begrafenisstoeten verscheen, was de zogenaamde tekenoe-figuur, een figuur die uitsluitend opdook bij de particuliere begrafenisceremonieën. Het is een in elkaar gedoken, naar het lijkt menselijk figuur met een onduidelijke betekenis, waarover diverse theorieën bestaan. Soms zijn de ledematen en romp gewikkeld in een gestreept materiaal dat een dierenhuid zou kunnen verbeelden, zijn hoofd wordt hierbij vrij gehouden. Zo'n 
gestreepte variant is terug te vinden in het graf van Rechmira (TT 100) uit de 18e dynastie. Een hiervan afwijkende vormgeving waarbij het hoofd wordt verborgen zien we ook gedurende het Nieuwe Rijk verschijnen. Deze peervormige figuur lijkt op een zak die op een slee wordt voorgetrokken door mensen of vee. In weer een andere hoedanigheid wordt het hoofd en ook een arm vrijgehouden of wordt een naakte, menselijke figuur afgebeeld. In latere afbeeldingen kan de tekenoe worden vergezeld door een priester van Serket, de schorpioengodin. Dit en tekstuele indicaties zouden erop kunnen wijzen dat de tekenoe verbonden was aan de Deltaregio. In alle gevallen lijkt een tekenoe een mens te vertegenwoordigen.
De functionele betekenis van een tekenoe is onbekend, maar vaak wordt geopperd dat het mogelijk om een symbolisch, menselijk offer gaat. De in elkaar gedoken, foetale houding en de aanwezigheid in bepaalde scènes waarbij soms ook de geboortegodin Heket aanwezig is, verwijst volgens sommigen ook naar een verband tussen de geboorte en wedergeboorte. Een andere theorie suggereert dat de figuur op de slede een zak voorstelt waarin zich lichaamsdelen bevinden die niet in de kanopenkruiken (kruiken waarin men ingewanden van de overledene stopte) pasten en die men in het hiernamaals niet kon missen. Naar aanleiding van het mondopeningsritueel op de afbeeldingen in het graf van Djehutymes (TT295) wordt ook wel verondersteld dat het een sem-priester in trance zou kunnen zijn. Op het ene moment is de priester slapende, op het andere moment wakker. Deze afbeeldingen worden in ieder geval door sommige wetenschappers in verband gebracht met de tekenoe.
In het graf van Ramose (TT 55), een edelman uit de 18e dynastie met talrijke belangrijke titels, is een bekend voorbeeld van een tekenoe te vinden. In het bovenste register van de zuidwand van het graf bevindt zich een afbeelding die een begrafenisstoet voorstelt. De stoet loopt naar Ramoses graf. We zien dat Ramoses lichaam en ingewanden gebalsemd zijn en in een schrijn geplaatst. Deze worden op een slede voortgetrokken. Ervoor ligt een grote, zwarte 'klomp', de tekenoe, op een slede. De slede wordt voortgetrokken door vier mannen. Aan de achterkant lijken voeten uit te steken. Verondersteld wordt dat deze figuur, mogelijk een bediende kan zijn. Het herinnert sommigen aan de gewoonte dat een bediende werd vermoord en met zijn meester werd begraven, zodat hij hem in het hiernamaals nog van dienst kon zijn. Echter, gedurende het Nieuwe Rijk werd er alleen nog een gesluierde bediende meegenomen en vonden er geen rituele moorden meer plaats. De bediende werd bij het graf weer vrijgelaten. De tekenoe zou hier symbolisch wel naar kunnen verwijzen.
Er zijn nog meer graven uit het Nieuwe Rijk waarin we de tekenoe aantreffen, telkens enigszins anders vorm gegeven. Een mogelijke en meest waarschijnlijk verklaring lijkt vooralsnog dat de afbeelding van een tekenoe inderdaad iets te maken zou hebben met regeneratie, de wedergeboorte in het hiernamaals. Het feit dat een tekenoe onderdeel uitmaakt van een begrafenisstoet lijkt daar mede naar te verwijzen. Maar helaas ontbreken vooralsnog rechtstreekse, tekstuele bewijzen die de betekenis en de aanwezigheid van de tekenoe zouden kunnen verduidelijken.
© 2013 Joke Baardemans
Bronnen: Het Oude Egypte, T. Wilkinson; The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt art. Funary Rituals, A. Roth; A Rite of Passage: The Enigmatic Tekenu in Ancient Egyptian Funerary Ritual, G. Reeder; De schatten van Luxor en de Vallei der Koningen, K. Weeks; Dood en begrafenisrituelen in het oude Egypte, S. Ikram