Onlangs schreef ik een aantal artikelen voor mijn website over dwergen in de oud-Egyptische kunst.
Dwergen staan frequent afgebeeld in oud-Egyptische graven van de edelen en men komt ze op diverse voorwerpen tegen. Dit betreft zowel menselijke dwergen als dwerggoden. Na mij verdiept te hebben in dit onderwerp viel mij op dat het niet duidelijk is hoeveel dwerggoden er precies zijn en wie zij precies voorstellen. Stellen de afbeeldingen nu iedere keer andere goden voor, met min of meer dezelfde uiterlijke verschijning? In dat geval zou er bijvoorbeeld één dwerggod zijn die meerdere namen heeft, maar misschien met min of meer dezelfde functie. Het kan ook zijn dat dwerggoden tot een groep goden behoort die over dezelfde kernfunctie beschikken, maar daarnaast ook nog over andere taken hebben. Hoe het ook zij, feit is dat het binnen de religie van het oude Egypte gebruikelijk is dat goden soms elkaars kenmerken cq functie overnemen. Dat kan soms zeer verwarrend zijn omdat dit doorgaans gepaard gaat met een andere naamgeving. Met een moeilijk woord wordt dit syncretisme genoemd.
De dwerggoden waar wij dikwijls van spreken zijn de god Bes en soms ook Ptah Pataikos. Bes wordt doorgaans afgebeeld als een gemaskerd, lelijk, gedrongen mannetje met korte beentjes, een dikke buik en een vergroot hoofd. Dikwijls heeft hij duidelijke borsten, draagt een baard, heeft grote uitpuilende ogen en laat zijn geprononceerde tong ver uit de mond hangen. Kenmerkend is ook de hoge kroon met pluimen. Ptah Pataikos is de wat meer ingetogener dwergvariant en mist onder andere de specifieke baard en hoge kroon. De functie van het afbeelden van dwerggoden is divers. Zij werden geassocieerd met de zon en beschikten over regeneratieve krachten. Het beschermende karakter van deze godheden voerde de boventoon en is ook het meest typerend voor alle (Bes-achtige) dwerggoden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er op de zogenaamd magische messen, ook wel apotrapaia genoemd, praktisch altijd zo'n dwergachtig figuur te vinden is. Magische messen zijn voorzien van kwaad afwerende afbeeldingen en spreuken en dienden ter bescherming van vrouwen tijdens de zwangerschap en de bevalling en van kinderen. Zij zouden tevens mensen behoeden tegen slangenbeten en andere kwade invloeden. Magische messen verschenen ook in relatie met begrafenissen. Zij verzekerden de overledene van een leven in het hiernamaals.
De kindersterfte was hoog in het oude Egypte en vrouwen waren tijdens de zwangerschap en vooral ook tijdens de bevalling zeer kwetsbaar. Amuletten en afbeeldingen van dwerggoden waren dan ook uitermate populair en het was ook de reden waarom dergelijke afbeeldingen vaak in mammisi (geboortehuizen) te vinden waren.
Magische messen of tovermessen verschijnen vanaf het Middenrijk en werden mogelijk ter hand genomen wanneer men magische spreuken reciteerde, spreuken ter bescherming van vrouwen en kinderen. Mogelijk dat dit soort amuletten onder de plek werd gelegd, waar vrouwen baarden, bijvoorbeeld onder baarstoelen. Het verhaal gaat dat er met de messen, ter bescherming van kinderen, ook afgebakende cirkels rond hun bedjes werden getrokken, een verhaal dat echter niet met feiten te staven is.
Naar aanleiding van de dwerg op de messen wilde Jan, de hoofdredacteur van deze nieuwsbrief, mijn mening weten welke dwerg er nu eigenlijk op dit soort messen wordt afgebeeld cq of het wel überhaupt een dwerg was. Dus ik ben de boeken weer ingedoken. Gek genoeg missen de dwergen op dit soort magische messen doorgaans een aantal specifieke kenmerken. In plaats van de korte, gedrongen houding die je zou verwachten in het geval van een dwerggod, zijn juist de ledematen en het lijf vaak juist verhoudingsgewijs frêle en lang. Eigenlijk kun je spreken over een vrij normaal, in bepaalde gevallen, haast vrouwelijk postuur. Wel wordt de karakteristieke houding van (Bes-achtige) goden nagebootst en ook lijkt het wezentje vaak voorzien van een soort maskerachtig uiterlijk. Ook de attributen die het afwisselend bij zich draagt, slangen en messen, zie we eveneens bij dwerggoden terug. Als we naar de andere figuren kijken op de magische messen dan blijken dat er ook nijlpaarden, kikkers, krokodillen, leeuwen en (gevleugelde) fabeldieren aanwezig te zijn, eveneens vaak voorzien van kwaad afwerende attributen. Verondersteld wordt dat de dieren verwijzen naar goden die volgende de Egyptische mythologie een beschermend karakter hadden.
Hoe moeten we het sprietig wezentje duiden? We weten dat de god Bes, de beschermgod van onder andere vrouwen en kinderen was. De god Ptah Pataikoi had meer een algemeen beschermende functie en ook de diverse anonieme dwerggoden kunnen we als zodanig classificeren. Beschrijvingen van magische messen, met name in musea, laten dikwijls de naam Aha vallen. Verondersteld wordt dat de god Aha een voorloper van de god Bes was. Aha, ook wel de strijder genoemd, is een beschermgod van vrouwen en kinderen uit het Middenrijk. Het lijkt dus voor de hand liggen dat Aha aanvankelijk ook werd afgebeeld op de messen en dat zijn afbeelding, na de toenemende populariteit van de god Bes, werd vervangen door deze zo populaire god. Behalve het maskerachtig uiterlijk voldoen de lijfelijke kenmerken daar echter niet aan, afgezien van de houding. Ook Altenmuller stelt in zijn Lexikon der Ägyptologie dat Aha helemaal geen dwerg was. Dat zou kunnen verklaren waarom de afbeelding op de magische messen niet de zo kenmerkende, gedrongen gestalte heeft van de god Bes. Toch blijft het onduidelijk wie het figuurtje op de magische messen nu voorstelt.
Veronica Dasen beschrijft in haar boek, Dwarfs in Ancient Egypt and Greece, een vondst uit het Ramesseum waarbij diverse delen van magische messen zijn aangetroffen met voorwerpen die eenzelfde beschermende en kwaad afwerende functie hadden, zoals een toverstok, vrouwelijke vruchtbaarheidsfiguurtjes, beeldjes van leeuwen of apen en een vrouwelijk Bes-figuurtje wat over een normaal postuur beschikt. Dit figuurtje had duidelijk twee magische bronzen slangenstokken in haar handen. Petrie ontdekte eenzelfde object in el-Kahun. Een dwergachtig vrouwenfiguurtje met een paar magische kleppers in haar hand. Tevens vond hij in een andere ruimte een compleet Bes-masker. Zoals Gardiner het stelt: het zou de professionele outfit kunnen zijn voor een magisch en medisch beroepsbeoefenaar. Het lijkt erop dat de dwergachtige figuurtjes op de voorwerpen, de vrouwelijke tegenhanger van de god Bes en de god Aha, respectievelijk Beset of Ahat, moeten voorstellen.
Het Bes-masker dat Petrie heeft gevonden brengt mij op het idee, hoewel puur speculatief, dat het gemaskerde figuurtje op de magische messen mogelijk simpelweg de magiër zelf weergeeft, die de god Aha of Bes symboliseert, voorzien van kwaad afwerende symbolen en het dwergenmasker. En...als we dan toch aan het speculeren zijn en alles bij elkaar optellen: wat denkt u? Zou de rol van magiër in relatie tot zwangerschap en geboorte, wat echte vrouwenzaken waren, vervuld kunnen zijn door een vrouw? We zien de reacties graag tegemoet!
© Joke Baardemans 2014
Geschreven voor de Mehen-Nieuwsbrief, augustus 2014 ( www.mehen.nl )
Bronnen: Dwarfs in Ancient Egypt and Greece, V. Dasen; Pygmies and dwarfs in Ancient Egypt, W. R. Dawson; The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, art. Magic. R. Ritner