Naar aanleiding van het lezen van het interessante en gedetailleerde artikel 'Landbouw in het oude Egypte' van dr. Jan Wieringa in het nieuwe Mehen-boek van 2015, vroeg ik mij af in hoeverre de oude Egyptenaren daadwerkelijk gebruik maakten van melk en melkproducten en op welke wijze deze dan werden geproduceerd.
Duidelijk is dat Egyptische moeders hun kleintjes tot zeker drie jaar na de geboorte borstvoeding gaven. Er zijn talrijke afbeeldingen die dit laten zien en zelfs godinnen werden zogend afgebeeld. In het bijzonder de godin Isis komen we vaak tegen in de oud-Egyptische kunst, terwijl zij haar kind of de farao voedt (Isis lactans). Moedermelk was noodzakelijk inzake de overlevingskansen van een baby en men kende allerlei middeltjes om de borstvoeding te stimuleren, de melk op kwaliteit te controleren en de melk op een alternatieve wijze toe te dienen. Moeders die niet in staat waren melk te geven werden vervangen door een zoogster of de kindjes kregen vette koemelk door middel van speciale vaasjes. Echter, maakten de Egyptenaren verder nog gebruik van dierlijke melk? Kenden zij de aan melk gerelateerde producten zoals wij ze tegenwoordig kennen, zoals boter en kaas? Koeien, schapen, ezels en geiten zijn toch dieren waar normaliter voldoende melk uit te generen valt en deze beesten waren in het oude Egypte ruimschoots voorhanden. Dus maar eens in de literatuur gedoken, op zoek naar melk.
Vanwege de beperkte houdbaarheid en het zeer warme klimaat is het moeilijk voorstelbaar dat melk tot het hoofdvoedsel behoorde, maar kennelijk vormde het wel een belangrijk onderdeel daarvan.
Het blijkt dat er tamelijk veel melkvee werd gehouden in de buurt van de dorpjes. Ieder dorp had wel een eigen kudde en was, naar men veronderstelt, zelfvoorzienend. Er werd op ruime schaal melk en melkproducten (een kaasachtige substantie en boter) geproduceerd en genuttigd.
Het was de oude Egyptenaren kennelijk duidelijk dat de ingrediënten van deze natuurlijk drank een gezonde uitwerking hadden op de mens, naar blijkt zowel op lichaam alsook op geest.
De huidige machinale methode om een koe te melken staat in schril contrast met de meer arbeidsintensieve, handmatige methode, maar in principe zou de melkopbrengst daar niet voor onder hoeven doen. Er zijn veel afbeeldingen in graven waarop het melken van koeien is te zien. De achterpoten van de koe werden vaak met een touw gefixeerd en het kalfje bond men soms vast aan een van de voorpoten. Vervolgens molk men de koe met de hand. De melk werd dikwijls opgevangen in een wijde bak, die onder de uier was geplaatst. De melk werd opgeslagen en getransporteerd in aardewerk kruiken met een nauwe opening, die afgesloten werd met bladeren.
Zoals we al hebben gelezen is niet alleen moedermelk, maar ook koemelk belangrijk met betrekking tot het voeden van kleine kinderen en ook volwassenen dronken melk. Er zijn zelfs afbeeldingen bekend waarbij ook koninklijke figuren rechtstreeks uit de uier van een koe drinken of de borst krijgen van een godin. Dit had echter een meer religieuze betekenis. Gevoed worden door de heilige koe voorzag de gebruiker van een 'goddelijke en koninklijke status'.
Mensen met een medische aandoening hadden ook baat bij het nuttigen van melk. In diverse medische papyri wordt melding gemaakt van melk als geneesmiddel bij bepaalde aandoeningen. Het is niet altijd even duidelijk van welk dier de melk afkomstig is, wel dat het specifieke gezondheidsproblemen op kon lossen. Het drinken van geiten- en ezelinnenmelk wordt nauwelijks genoemd. Dat dit mogelijk als onsmakelijk werd ervaren is enigszins voorstelbaar. Bij welke aandoeningen werd melk dan als geneesmiddel aangewend? Deze hadden een divers karakter. Sommige wormsoorten die zich in de darmen bevonden zouden met het drinken van melk te bestrijden zijn en ernstige obstipatie kon ermee verholpen worden (voor recept: zie Ebers-papyri). Uit bronnen is gebleken dat melk niet alleen als geneesmiddel gedronken werd, maar dat het eveneens in de ogen, oren en de vagina werd aangebracht ter heling van bepaalde kwalen. Zelfs de huid werd ermee ingesmeerd. Van ezelinnenmelk is bekend dat zij goed is voor de huid en bij specifieke aandoeningen werd de huid dan ook ingewreven met ezelinnenmelk. Volgens een legende zou zelfs Cleopatra dagelijks in een bad ezelinnenmelk zijn gestapt om haar schoonheid te behouden. Er zouden zo'n 700 ezelinnen voor nodig zijn geweest om dit dagelijkse ritueel te bewerkstelligen. De enige, summiere (niet serieuze) aanwijzing die ik hiervoor heb kunnen vinden is via deze link.
https://www.youtube.com/watch?v=Sl6wUVaw3oA
Melk kon, in combinatie met andere ingrediënten, eveneens tot een cocktail worden omgevormd waarmee weeën werden opgewekt. Het multifunctionele gebruik en effect van melk als geneesmiddel in het oude Egypte mag duidelijk zijn.
Melk had, zoals heel veel zaken in het oude Egypte, ook een wijdverbreide, religieuze betekenis. Vermeld wordt dat het symbool stond voor reinheid, reiniging en verjonging. Het is bekend dat tempels over eigen kuddes vee beschikten, soms geïmporteerd uit Syrië en Nubië. Deze kuddes voorzagen de tempel van de benodigde melk voor feesten en voor offergaven. Voor deze gelegenheden zorgde de farao voor speciale, fijn metalen of koperen emmers en stelde melkdragers (een variant op onze melkmeisjes) aan om het kostbare goedje te transporteren. Het is bijvoorbeeld bekend dat voor het Sokarfestival, een belangrijk religieus gebeuren, melk werd geofferd. Melk werd ook genoemd in de bestellijsten voor een ander festival: het heb-sed festival dat ter ere van de farao werd georganiseerd. Dat melk soms in grote hoeveelheden voor religieuze doeleinden werd aangewend wordt onder meer duidelijk uit het feit dat het heiligdom van Deir el-Bahri zelfs 'milk-lakes' (niet te verwarren met milkshakes) bevatte, grote melkbassins die gebruikt werden bij een offerritueel. De melk werd bij die gelegenheid ook daadwerkelijk als voedsel genuttigd. Zelfs voor de overledenen had melk een functie en werd onder andere vermeld in de offerlijsten. Het Oudegyptische woord voor koemelk is irTt HD, De melk werd verwerkt tot boter en 
kaas, maar hoe deden de oude Egyptenaren dit? Of men echt kaas maakte zoals wij kennen, de meer hardere kaassoorten, is niet duidelijk. Wel produceerde men een soort kwark door de melk een nacht te laten staan. Op deze manier stremde de melk en kreeg men smi, een dikkige, kwarkachtige brij (mogelijk vergelijkbaar met de huidige Hüttenkäse) waar men soms wat zout aan toevoegde om het wat smaakvoller te maken en om stremmen te bevorderen. Het zou een kleine stap zijn geweest dit stremsel te persen tot een wat steviger kaassoort, zoals ook wel bekend was bij de buurlanden. In een warm land als Egypte zou de groei van bacteriën in de melk genoeg moeten zijn om voldoende zuur te verkrijgen voor het fermentatieproces. Dit proces is nodig voor de bereiding van kaas. Een andere manier om dit proces op gang te krijgen is het benutten van een dierlijke maag waarin deze melkzuurbacterie eveneens voorkomt evenals in een plantenextract zoals die van de vijgenboom. Allemaal mogelijkheden om een echte kaas mee te produceren. Het is niet ondenkbaar dat de oude Egyptenaren reeds bekend waren met een dergelijke bereidingswijze. Wat men ongetwijfeld wel kende zijn melkproducten zoals wei, room en boter, respectievelijk sSr, iATt en srw. Voor deze producten scheidde men het vet van het vocht door deze door een geitenhuid te persen. Het vet werd in een rieten mat of mand gedaan en tot verder gebruik dichtgebonden. Delen van dergelijke matten zijn teruggevonden en worden in het Museum of Ancient Egyptian Agriculture in Caïro tentoongesteld.
© Joke Baardemans 2017
Bronnen: Ancient Egyptian Medicin, J, Nunn; Medicine in the days of the Pharaoh, B. Halioua, B. Ziskind; Ancient Egyptian Materials and Technology, P. Nicholson; The Oxford Encyclopedia of Egyptiam Art', W. Guglielmie; The Pharaoh's Kitchen, M. Mehdawy, A, Hussein.