De god Sokar is een valkgod afkomstig uit de Memphitische regio.
Hij heeft zich in de loop van de dynastieke periode ontwikkeld tot een god met een divers karakter. Uit oude teksten wordt duidelijk dat Sokar aanvankelijk een god van de handwerkslieden was die later werd geassocieerd met de dodencultuur en een bijzonder belangrijke rol speelde als een van de goden van de onderwereld.
Gedurende het Oude Rijk werd hij met metaalbewerking in verband gebracht. Dat blijkt uit een van de vele vermeldingen in Piramideteksten waarin staat beschreven dat Sokar harpoenpunten uit metaal vervaardigde. De Sarcofaagteksten melden een andere vaardigheid van Sokar. Zo zou hij verantwoordelijk zijn voor de wind die het vuur voor de metaalbewerkers aanwakkerde zodat zij het ijzer konden smelten. De Piramideteksten vermelden dat de koning opgetild werd in de henoe-boot, een boot die specifiek geïdentificeerd werd met de god Sokar. Het optillen was een symbolische manier om de koning gelijk te stellen met de god.
Er zijn diverse, hypothetische verklaringen voor zijn naam. Een van de veronderstellingen verhaalt dat zijn naam mogelijk is ontstaan naar aanleiding van een angstig verzoek om hulp van Osiris aan zijn zuster. Deze god zou sy k ri geroepen hebben, van waaruit de naam Sokar is ontstaan (PT 1256). Beide goden werden met name in de loop van de dynastieke periode in toenemende mate met elkaar geassocieerd. Eerder al werd ook de god Ptah met Sokar in verband gebracht. Sokar nam ook Sachmet, de leeuwgodin, tot zijn partner. Zij was eveneens de partner van Ptah. Minder waarschijnlijk is de veronderstelling dat de naam van Sokar gebaseerd zou zijn op een spreuk uit de Sarcofaagteksten (816) en een papyrus uit de 12e dynastie. Sokar zou een afgeleide zijn van sk r wat het reinigen van de mond betekent, een woord dat gebruikt werd bij het mondopeningsritueel.
Sokar had ook veel bijnamen zoals 'hij van Rosetaoe'. Rosetaoe was een gebied dat in verband werd gebracht met de Giza necropolis en dientengevolge werd Rosetaoe ook geassocieerd met 'de poort van de onderwereld'.
De manier waarop Sokar is afgebeeld is ook zeer divers. Meestal is de gedaante van een valk, zijn oorspronkelijke vorm, kenmerkend voor deze god. Hij kan zowel half-menselijk-half-dierlijk, maar ook geheel dierlijk zijn afgebeeld. Bij zijn aanwezigheid in de onderwereld, in bijvoorbeeld het Amdoeat, treffen we Sokar in de gedaante van een valkenkop vaak aan op een berg zand. Hij laat daarmee zijn macht in de onderwereld zien. In zijn meer menselijke vorm wordt hij vaak als mummie weergegeven waarbij hij soms ook de atef-kroon draagt met een zonneschijf en de ureus. Ook wordt hij staande afgebeeld of zittend op een troon, in de kledij van een dodengod. Hij draagt hierbij de witte kroon en draagt de attributen van Osiris: de scepter en de vlegel.
Zowel de henoe-boot alsook uien en ganzen behoren tot de emblemen van Sokar. In de Late Periode zien we Ptah-Sokar-Osirisbeeldjes verschijnen, beeldjes waarin zich papyrusrolletjes bevonden met religieuze teksten. Deze combi-godheid wordt als mummie weergegeven, soms met een menselijk gelaat maar vaak ook met een valkenkop en staat daarbij op een kistje dat doet denken aan een sarcofaag. Bij gelegenheid staat er voor deze godheid ook nog een klein valkje op het kistje dat hem aankijkt. In het kistje bevond zich een papyrus met teksten uit het Dodenboek of uit andere onderwereldboeken, soms ook met geheel andere teksten. Ptah-Sokar-Osiris kon ook worden afgebeeld als een dwergachtig figuurtje, soms met een scarabee op het hoofd. De dwerggod Ptah Pataikos zou uit deze gecombineerde godheid voortgekomen zijn.
Het cultuscentrum van Sokar was Memphis. Vanaf het Oude Rijk vond hier het jaarlijks Sokar-festival plaats in de vierde maand van het achet-seizoen. Het behelsde een bezoek van de godheid aan de koninklijke necropolis, waarbij aan de overledenen werd geofferd.
Vanaf het Nieuwe Rijk vond het Sokar-festival ook plaats in Thebe, waar het groots werd gevierd. Een afbeelding hiervan is te vinden op de tempel van Ramses III in Medinet Haboe. De festivals werden destijds gemarkeerd door processies van Sokar's henoe-boot die door de grote tempels heen werd gedragen.
Sokar was dus een belangrijke dodengod en verbonden met name verbonden aan de onderwereld. Dit wordt ook wel een chtonische godheid genoemd.
© Joke Baardemans 2017
Bronnen: Sokar im alten Reich und der Wind, H. Altenmüler; The complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt, R. Wilkinson; Sokar, The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, T. Wilkinson. R. Murgano, The sun and stars double cult in the Old Kingdom in Actes Du Neuvième Congrès International Des Égyptologues