Een van de meest invloedrijke scheppingsmythes behoort tot de Heliopolitaanse kosmogonie en werd ontwikkeld door de priesters van Heliopolis, de heilige stad van de zonnegod Ra-Atoem, niet ver van de oude hoofdstad Memphis.
De Heliopolitaanse scheppingsmythe is ontstaan in het Oude Rijk, in de periode dat Egypte net was verenigd. Een van de karakteristieke eigenschappen van de schepping volgens de oude Egyptenaren was het feit dat de schepping aan een generatief principe was verbonden. Vandaar dat men zocht naar een manier om dit principe vorm te geven en de jaarlijkse overstroming van de Nijl voldeed hieraan. Het water zorgde voor vruchtbaar slib waarin de gewassen konden groeien. De scheppende krachten van water oftewel de oerwateren waren de bron van alles, er kwam leven uit voort. De oerwateren werden in de scheppingsmythe aangeduid met Noen. Noen kende positieve en negatieve krachten. De negatieve krachten hadden onder andere met chaos te maken. Het positieve was dat er vanuit de negatieve krachten ook weer nieuwe mogelijkheden, nieuw leven kon ontstaan. Volgens de Heliopolitaanse scheppingsmythe was er in het begin dus chaos, maar de chaos droeg in zichzelf al de potentie tot orde. Deze zienswijze werd gerealiseerd doordat vanuit de oerwateren de god Atoem verrees, net als de opkomende zon. De naam Atoem betekent zowel geheel, compleet, maar kan ook (zons-) verduistering betekenen. Atoem was wezenlijk en onwezenlijk, een dualiteit die wij ook tegenkomen als hij op de oerberg oftewel de benben-steen zit, in zijn hoedanigheid als de scheppings-en zonnegod Ra-Atoem. Hij draagt daar de dubbele kroon van Egypte, de symbolische weergave dat met zijn komst het koningschap van de twee landen was gecreëerd. Door op deze symbolische manier het goddelijke aan het koningschap te liëren, werd het universum met de politiek verbonden en werd er een weg gebaand voor het nieuwe koningschap. Vanuit politiek gezichtspunt was de Heliopolitaanse scheppingsmythe dus de grondlegger van het heilige koningschap en rechtvaardigde het tevens de nieuw gevestigde monarchie.
Atoem werd gezien als de grote scheppingsgod van Heliopolis en werd ook wel heer van Heliopolis genoemd. Met zijn creatieve krachten schiep Atoem zijn zoon Sjoe en dochter Tefnoet. Volgens de Piramideteksten en de Sarcofaagteksten gebeurde dit door masturbatie of door beide goden uit te spugen. Door de geboorte van deze mannelijke en vrouwelijke godheden die elkaar aanvulden als god van de lucht en godin van de vochtigheid kon de schepping uitgebreid worden. Sjoe en Tefnoet kregen twee nakomelingen, de aardgod Geb en de hemelgodin Noet. Weer waren er twee essentiële krachten aan de schepping toegevoegd. Geb en Noet kregen vier kinderen, de god van het dodenrijk Osiris en zijn broer Seth en de zussen Nephthys en Isis. Osiris vertegenwoordigde orde en Seth belichaamde wanorde of chaos. Isis werd de vrouw van Osiris, Nephthys de vrouw van Seth. Deze groep van negen goden staat bekend als de Heliopolitaanse enneade. 
Volgens de traditie werden Sjoe en Tefnoet op een bepaald moment gescheiden van Atoem en raakten zoek in de oerwateren. Atoem zond zijn 'oog' weg om te zoeken en toen zij terugkeerde huilde hij tranen van vreugde. Uit deze tranen zou de mensheid zijn ontstaan. De Heliopolitaanse scheppingsmythe lijkt zo aan te geven dat het ontstaan van de mensheid is beïnvloed door iets goddelijks, maar aan de andere kant lijkt het ontstaan van de mensheid geen vooropgezet doel te zijn geweest. De mensen waren meer een toevallig gevolg van een toevallige emotie van de scheppingsgod Atoem. Hun plaats in de schepping was niet bedoeld als kroon op de schepping, zoals dat bijvoorbeeld wel het geval is bij het scheppingsverhaal in het Oude Testament.
Een uitbreiding op de Heliopolitaanse scheppingsmythe was de mythe van Osiris. Hierbij spelen de vrouw van Osiris, Isis, zijn zoon Horus en zijn broer Seth een belangrijke rol. De moord op Osiris door zijn broer Seth en de daaruit voortvloeiende machtsstrijd, waarbij de god Horus als winnaar naar voren kwam, zorgde uiteindelijk voor een sterke band tussen het koningschap en de schepping van de kosmos.
De diverse goden van de Heliopolitaanse enneade vormden dus een uiterst belangrijke godengroep. De negen godheden vertegenwoordigden uiteindelijk drie belangrijke concepten in het leven van de oude Egyptenaren: de schepping, het leven na de dood en de mythologie rondom het koningschap.
© Joke Baardemans 2014
Bronnen: The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt art. Creation Myths, V. Tobin; The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt, R Wilkinson