De dodencultus van het oude Egypte bevat een aantal moeilijk te begrijpen aspecten inzake de persoonlijkheidsstructuur van de overleden mens.
De dood betekende het uiteenvallen van het fysieke lichaam. Waar wij het hebben over een ziel of een geest van een mens, bestond de overleden persoon volgens de Egyptenaren uit veel meer aspecten. De overledene kwam tevoorschijn in diverse vormen en elke vorm onderscheidde zich van de andere. De belangrijkste zijn: de mummie (het vereeuwigde lichaam), het hart, de naam, de schaduw, de ba, de ka en de ach.
De mummie, oftewel het lichaam van de overledene was het meest tastbare deel van de persoonlijkheid. Het was noodzakelijk om het lichaam goed te conserveren omdat men ervan overtuigd was dat men in een leven na de dood hiermee verder moest.
De naam vormde ook een onderdeel van de persoonlijkheid, het vormde zijn identiteit. Zonder een naam bestond men niet, ook niet in het hiernamaals. Daarom was de naam van een overledene een belangrijk onderdeel van de formele grafteksten.
Het hart van een mens werd beschouwd als de zetel van het verstand en werd verondersteld zelfstandig te kunnen optreden. Het mocht niet gescheiden worden van het lichaam en werd na het mummificeren weer teruggeplaatst in het lichaam van de overledene.
Ook de schaduw van een mens werd gezien als een deel van de persoonlijkheid. Het was de personificatie van het dragen van kracht en van mysterieuze beweeglijkheid. Hoewel in teksten vaak aangehaald, is de schaduw een onderdeel van de persoonlijkheidsstructuur dat nauwelijks werd afgebeeld.
De, in onze ogen, wat minder duidelijke persoonlijkheidskenmerken zijn de ka, de ba en de ach. Kort gezegd wordt de levenskracht met ka aangeduid en de behoefte, het beweeglijk aspect van de persoonlijkheid met ba. De ach is de verlichte geest, de optimale zijns vorm van een persoon in zijn geheel, terwijl deze zijn lichamelijkheid kwijt is.
Resumerend zouden we deze persoonlijkheidskenmerken in onze huidige belevingswereld
tot de meer concrete kenmerken rekenen: de mummie (het lichaam), de schaduw, het hart en de ba, de ka en de ach zijn daarentegen abstracter.
Alle persoonlijkheidskenmerken waren met elkaar verbonden en maakten de overleden mens tot een complementair geheel. Ieder afzonderlijk kenmerk werd met zorg behandeld in funeraire afbeeldingen, teksten of rituelen. Immers, men diende in een zo optimaal mogelijke staat in het hiernamaals te verschijnen. Een groot deel van de Egyptische grafgewoonten is daarom gericht op het voortbestaan van niet alleen het lichaam, maar ook van alle andere persoonlijkheidskenmerken.
© Jan Koek /Joke Baardemans 2014
Bronnen: E. Hornung, Geist der Pharaonenzeit, S. Ikram, Death and Burial in Ancient Egypt, J.G. Koek, "De tempel van zijn verwekking. De Opettempel in Karnak.": Mehen, Essays over het oude Egypte; Cl. Traunecker, Les dieux de l'Egypte; L.V. Zabkar, A Study of the Ba Concept in Ancient Egyptian Texts