Egyptisch faience verscheen al in de Predynastieke Periode en werd gedurende de hele dynastieke periode gebruikt voor het maken van een grote diversiteit aan voorwerpen.
De karakteristieke eigenschappen, met name de schittering van het materiaal en de kleur, werden in verband gebracht met nieuw leven. Noen-schaaltjes zijn specifieke schaaltjes die vooral in het Nieuwe Rijk erg populair waren. Zij werden door Elisabeth Strauss, die dergelijke schaaltjes heeft bestudeerd (1978), Noen-schaaltjes genoemd. De schalen zijn gemaakt van het blauw-groen gekleurd en geglazuurd aardewerk, kenmerkend voor Egyptische faience. Vanwege de kleur en de decoratie zouden volgens Strauss de schaaltjes door de oude Egyptenaren geassocieerd zijn met de god Noen. Deze godheid symboliseerde het oerwater van waaruit al het leven voortkwam en de blauwe kleur van faience werd derhalve geassocieerd met wedergeboorte, vruchtbaarheid, kortom: nieuw leven.
De ronde schaaltjes zijn doorgaans rijkelijk gedecoreerd met natuurlijke motieven. Sommige schalen zijn aan de binnenkant gedecoreerd met een fleurig vierkant figuur, dit stelt een vijver voor, opgesierd met papyrus-of lotusbloemen. Beide planten werden geassocieerd met wedergeboorte en vruchtbaarheid. Vaak bevinden zich vissen in de vijver of vogels in de lucht. Zoogdieren en mensen worden minder vaak afgebeeld. De mens wordt in een enkel geval afgebeeld als een meisje, als een muzikant of als een visser. Afbeeldingen van meisjes die doorgaans wat pikant gekleed gaan, zouden een meer erotische betekenis hebben.
De buitenkant van de Noen-schaaltjes is meestal versierd met bloembladeren en kelkbladen van de lotus- en papyrusplanten. De onderkant van de schalen vormt het middelpunt van een stervormig bloemmotief.
Het water van waaruit het leven ontstaat; de aarde van waaruit planten ontstaan en waarop dieren leven; de vogels die in de lucht vliegen; maar ook de weergave van de hemel: het zijn allemaal items die uiteindelijk zijn verbonden aan kosmologische aspecten.
Geraldine Pinch deed ook onderzoek naar de schaaltjes (1993) en heeft een meer neutrale benaming aan de schaaltjes gegeven, namelijk moerasschaaltjes. De florale motieven zouden aan het moeras verbonden zijn, dat ook symbool staat voor vruchtbaarheid en nieuw leven. Volgens Pinch werden de schaaltjes geassocieerd met de koegodin Hathor, vanwege alle symbolische motieven die we erop tegenkomen en die naar haar verwijzen. We zien er bijvoorbeeld Hathor-hoofdjes, Hathor-koeien en gazelles op afgebeeld.
Duidelijk is dat de diverse motieven op de schaaltjes verwijzen naar regeneratie en wedergeboorte: de blauwe lotusbloem die zich in de morgen opent en in de avond sluit werd geassocieerd met de wedergeboorte van de zonnegod Ra in de morgen. Op dezelfde manier zou ook de overledene zich vernieuwen. De blauwe kleur van de schaaltjes zou ook een verwijzing naar de godin Hathor kunnen zijn, die ook wel meesteres van turkoois werd genoemd, maar ook godin van het Westen, het westen van waaruit de doden herrezen.
Veel van dit soort schaaltjes zijn terug gevonden in de omgeving van Hathor-schrijnen in Egypte, Nubië en de Sinai. Ook in graven, vaak graven van vrouwen, heeft men dergelijke schaaltjes aangetroffen. Het familiegraf van Neferchawat (TT729), een ambtenaar uit de tijd van Hatsjepsoet, bevatte zelfs 7 schaaltjes, die volledig intact waren. Ze werden aangetroffen bij de plek waar zijn vrouw was begraven. Ook in het graf van de ouders van Senenmoet (degene die verantwoordelijk was voor de opvoeding van Hatsjepsoets dochter Neferoera) Ramose en Hatnefer (TT71) zijn drie exemplaren gevonden.
In de kern lijken Noen-schaaltjes (of moerasschaaltjes) dus nauw verbonden te zijn met de kosmos.
Als we alles samenvatten, blijkt dat sommige wetenschappers de symbolische betekenis van de schaaltjes divers interpreteren. Mogelijk deden de oude Egyptenaren dat ook en waren de schaaltjes vanwege hun multifunctionaliteit uiterst bruikbaar in de begrafeniscultuur en derhalve geschikt om als offergave mee te geven aan de doden, vaak vrouwen. Een offergave die van toegevoegde waarde kon zijn bij de wedergeboorte van de overledene in het hiernamaals en zijn deelname aan de kringloop van de natuur.
© Joke Baardemans 2016
Bronnen: Hatshepsut: From Queen to Pharaoh, C. Roehrig, R. Dreyfus, C. Keller; 'Anch' Blumen für das Leben, Pflanzen im alten Ägypten, S. Schoske, B. Kreißl, R. Cremer; Brooklyn Museum of Art